گام های نخست برای معرفی جاذبه های اکوتوریسم آبی استان

روز جهانی گردشگری هر سال فرصتی است تا کشورهای عضو جامعه ملل متحد با تمرکز روی هدفی خاص، با هم اندیشی مسئولانه و به اشتراک گذاردن منابع و امکانات خود، شرایط توسعه این صنعت درآمدزای شگرف و بهره مندی از منافع عظیم غیرمادی آن نظیر کمک به هم گرایی بیشتر جوامع و جلوگیری از نزاع و خشونت را تحکیم بخشند. شعار امسال روز جهانی گردشگری – که در کشور ما به یک هفته ارتقا پیدا کرده است – بر پیوند ۲ مقوله گردشگری و آب تأکید دارد. «گردشگری و آب؛ محافظت از آینده مشترک ما» شعار امسال سازمان جهانی گردشگری است. پیش از این و در ابتدای سال جاری میلادی نیز سازمان ملل متحد سال ۲۰۱۳ را «سال همکاری بین المللی بر سر منابع آب» نامیده بود. این شعارها نشان دهنده شدت نگرانی جامعه بین المللی درباره وضعیت منابع کمیاب آب و شرایط بغرنج بسیاری از ممالک بدین لحاظ است. ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست و بسیاری از مناطق کشور با کمبود این مایع حیاتی و مشکلات متعاقب آن در توسعه پایدار رو به رو هستند.

اکوتوریسم آبی و خراسان شمالی

در بیانیه سازمان جهانی گردشگری از ضرورت «تلاش برای مسئولیت پذیری گردشگران» و «نهادینه سازی سهم صنعت گردشگری در حفاظت از منابع حیاتی و آسیب پذیر آب در جهان» سخن به میان آمده است. از سوی دیگر، مناطق دارای جاذبه های طبیعی وابسته به منابع فراوان آب همواره جزو مقاصد پر طرفدار گردشگران محسوب می شده است. بنابراین وجود رابطه دوسویه بین ۲ مقوله گردشگری و آب اثبات می شود که علاوه بر مباحث مربوط به زیرشاخه های گوناگون حوزه طبیعت گردی از جمله اکوتوریسم آبی و توسعه بهره گیری از قابلیت های طبیعی، چشم اندازهای محیطی و سازه های آبی کهن یا حتی جدید، نیم نگاهی هم به مباحث زیست محیطی با رویکرد حفاظت از منابع کمیاب و حیاتی آب و بهره برداری بهینه و عاقلانه از آن دارد.دکتر«عباس پهلوانی» مدرس و پژوهشگر اکوتوریسم با تأکید بر وجود رابطه ای متقابل و دو طرفه بین ۲ مقوله گردشگری و آب تصریح می کند: هر جا که آب هست، آبادانی هم هست و گردشگر هم بیشتر است و فراوان دیده می شود و حتی ما می بینیم که گردشگران علاقه‌مند به کویرنوردی هم در واحه ها مستقر می شوند و بیشتر روستاهای گردشگرپذیر هم جزو مناطق پر آب محسوب می شوند. وی با اشاره به تأثیرات مادی و معنوی آب روی گردشگران، ضرورت سرمایه گذاری روی این موضوع را مورد تأکید قرار می دهد.وقتی از این کارشناس محیط زیست و متخصص جغرافیا درباره ظرفیت های خراسان شمالی در زمینه طبیعت گردی و به ویژه شاخه اکوتوریسم آبی می پرسم، عنوان می کند: سرشاخه های اترک، روستاهای دارای جاذبه آبی مثل گریوان، درکش و فیروزه از این قبیل است و پارک های ملی و مناطق حفاظت شده و اصولاً تمام روستاهای هدف گردشگری به دلیل وجود مناظر زیبا و منابع آبی فراوان مشهور شده اند. وی می افزاید: قنات ها، چشمه های آب گرم مثل روستای «ایوب» و یخچال های واقع در ارتفاعات مثل «یامان داغی» از دیگر ظرفیت های خاص استان در حوزه اکوتوریسم آبی است. اما آیا به صرف وجود چنین چشم اندازهای طبیعی کم نظیر با ظرفیت جذب گردشگر داخلی و خارجی می توان مدعی شد که از این قابلیت بالقوه به نحو مطلوبی بهره برداری می شود؟ دکتر«پهلوانی» که از خراسان شمالی به عنوان «یک قطب اکوتوریسم در کشور» یاد می کند، منتقد وضع موجود و مدعی کم کاری متولیان در معرفی این جاذبه هاست. وی می گوید: با وجود این که همگان به ظرفیت استان در این عرصه واقف هستند ولی کارهای انجام شده برای معرفی این ظرفیت ها بسیار اندک بوده است و حتی خیلی از مردم استان هم از وجود این جاذبه های طبیعی بی اطلاع هستند و به نظرم هنوز جا برای کار بیشتر بسیار زیاد است. وی با یادآوری ظرفیت های خراسان شمالی در حوزه گردشگری و نیز قابلیت اشتغال زایی این صنعت اظهار تأسف می کند که هنوز برای شناساندن این ظرفیت ها به دیگر هم وطنان کار زیادی نشده است تا به دنبال آن، جذب سرمایه گذاران را هم شاهد باشیم. وی خاطر نشان می کند: چندماه قبل به دنبال پی گیری تعدادی از دوستان از مشهد بنا بر این شد که همایشی ملی برای شناساندن ظرفیت های گردشگری خراسان شمالی در بجنورد برگزار شود که مورد تأیید کارگروه گردشگری استانداری هم قرار گرفت اما گویا هنوز شرایط برگزاری آن فراهم نشده است که امیدواریم ضعف مجموعه های دولتی متولی موضوع، بحث جذب سرمایه گذار را تحت الشعاع قرار ندهد و در جذب سرمایه درجا نزنیم.

محدودیت های خاص در سدهای استان

درحال حاضر ۳ سد بزرگ استان شامل سدهای شیرین دره، اسفراین و شیروان به دلیل استفاده از منابع آب ذخیره شده پشت آن ها برای مصارف شرب و کشاورزی، برای کاربردهایی مثل شنا و ورزش های آبی و حتی ماهیگیری، ممنوع شناخته می شود؛ هرچند که بعضی افراد بدون توجه به این ممنوعیت قانونی، در تعطیلات راهی این مناطق می شوند و به تفریح غیرضابطه مند خود مشغول می شوند. البته در این بین، گاه استثنائاتی را هم شاهد هستیم. به عنوان نمونه، سد شیرین دره پیش از این برای مدت کوتاهی محل تمرین اعضای تیم ملی قایقرانی کشور بود.

به اعتقاد مسئولان شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی، طرح های گردشگری در این حوزه باید با توجه به محدودیت های موجود در کاربری سدهای استان و سایر منابع آب مطالعه و اجرا شود.«بابک بهادری» سخنگوی این شرکت با اشاره به رویدادی همانند برگزاری اردوی تیم ملی قایقرانی در دریاچه سد شیرین دره، انجام آن را تنها با اعمال محدودیت های خاص میسر می داند. وی با تأکید دوباره بر وجود محدودیت هایی در بهره برداری از ظرفیت گردشگرپذیری سدهای استان، دلیل اصلی این امر را استفاده از این منابع در مصارف شرب ذکر می کند.وی تصریح می کند: اگر هم بخواهیم چنین استفاده ای از سدها داشته باشیم، به طور حتم باید با ملاحظات خاصی همراه باشد تا از آلودگی این منابع اجتناب شود. وی خاطر نشان می کند: حتی در ایام دهه فجر و تعطیلات نوروز که بازدید از سدها برای عموم مردم آزاد اعلام شده، با حضور دائمی همکاران شرکت و مراقبت نگهبانان سدها این امر ممکن شده است. وی با اذعان به این که تاکنون برای بهره گیری از ظرفیت سدهای استان در حوزه اکوتوریسم آبی، توجه چندانی صورت نگرفته است، از ضرورت مطالعات هدفمند برای این منظور سخن می گوید.«بهادری» با اشاره به نشست اخیر مدیران شرکت متبوع خود با مسئولان اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری عنوان می کند: متعاقب برگزاری این نشست مقرر شد که با کمک شرکت های مشاور، طرح هایی با هدف بهره گیری مناسب از ظرفیت گردشگری سدهای استان ارائه شود و شاید پس از آن گشایشی را در این قضیه شاهد باشیم. وی هم چنین اجتناب از تمرکز صرف روی ظرفیت گردشگری سدها و در مقابل، هدایت گردشگران به دره ها و چشمه های پرآب، آب انبارها و قنات های قدیمی و مناطقی مثل چشمه آب گرم روستای «ایوب» را مورد تأکید قرار می دهد.

حرکت های نمادین برای فتح باب

«مهدی عسگرزاده» معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هم به ظرفیت های استان در بحث گردشگری آبی و سازه هایی مثل سدها و آب بندها و برنامه های این اداره کل برای توسعه گردشگری آب اشاره دارد و می گوید: به عنوان فتح بابی در این موضوع با همکاری شرکت آب منطقه ای استان، تور ویژه قایقرانی را در سد شیرین دره برنامه ریزی کرده ایم که البته حرکتی نمادین با رویکرد شعار امسال هفته گردشگری است و ویژه عموم مردم نیست. وی درعین حال تأکید می کند: در برنامه های امسال این معاونت، استفاده از ظرفیت سدهای شیرین دره و شیروان و حتی سد «گلیل و سرانی» و نیز بندهای خاکی بزرگی مثل «عبدل آباد» برای توسعه گردشگری آب پیش بینی شده است. وی ادامه می دهد: در نشست با مدیران شرکت آب منطقه ای هم بحث کاربری های گردشگری سد دردست احداث «بش قارداش» بجنورد مطرح شد، چون هدف اصلی ساخت این سد در مجاورت منطقه نمونه گردشگری ملی بش قارداش، استفاده های اختصاصی گردشگران از امکانات رفاهی و قایقرانی بوده است. وی با اذعان به کم رونقی کنونی تفرجگاه طبیعی بش قارداش به عنوان یک منطقه گردشگری ملی تصریح می کند: کمبودهایی مثل رستوران، سفره خانه سنتی و تأسیسات اقامتی در این منطقه، با احداث این سد و جذب سرمایه گذار برطرف می شود. چشمه آب گرم «ایوب» از دیگر ظرفیت های استان در حوزه اکوتوریسم آبی است که به اعتقاد بسیاری از مردم و کارشناسان قابلیت توسعه ای به مراتب بیشتر و تا سطح یک منطقه گردشگرپذیر عمده در کشور را داراست. «عسگرزاده» درباره این موضوع هم می گوید: در یکی، ۲ سال اخیر با مسقف کردن و رسیدگی به وضعیت فیزیکی و بهداشتی استخرها و واگذاری مسئولیت آن ها به بخشداری و دهیاری منطقه و استقرار ۱۵ کانکس کارهای خوبی پایه گذاری شده که با طی شدن مراحل اداری جذب سرمایه گذار و ورود آن به فاز اجرایی در منطقه عمومی گیفان و ایوب، توسعه بیشتر گردشگری آب را شاهد خواهیم بود.

گردشگری پایدار و مسئولانه

در بیانیه سازمان جهانی گردشگری در تشریح دلایل انتخاب شعار سال این سازمان آمده است: «با توجه به سفر سالانه یک میلیارد گردشگر در دنیا، صنعت توریسم می تواند به عنوان یک موتور محرک در افزایش آگاهی ها و تغییر رفتارهای ناپسند مردم در مصرف آب عمل کند.»این جملات یادآور بحث «گردشگری مسئولانه» است که در سال های اخیر مطرح شده و بر لزوم توسعه صنعت گردشگری با رویکرد حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار و متوازن تأکید دارد. به باور افرادی مثل «محمد درویش» محقق و کارشناس محیط زیست، یکی از مهم ترین رویکردهای منتج به حفاظت پایدار از محیط طبیعی این است که محیط زیست با تکیه بر جذابیت های خود بتواند هزینه های این حفاظت را تأمین کند و «گردشگری مسئولانه» از این منظر مطرح می شود. این عضو مرکز تحقیقات سازمان جنگل ها و منابع طبیعی کشور عنوان می کند: عموم مناطق کشور از جمله استان خراسان شمالی ظرفیت های بالقوه فراوانی در حوزه اکوتوریسم آبی داراست و تالاب ها، سواحل طولانی، قنوات و سازه های آبی ویژه و حتی غارهایی با دریاچه های زیرزمینی که شرایط غواصی را فراهم کرده، در زمره این قابلیت هاست، ولی باید توجه داشت که این نوعی اکوسیستم شکننده است و بهره گیری از این ظرفیت ها به طور حتم باید با رعایت کامل ملاحظات زیست محیطی همراه باشد. «درویش» در توضیح چرایی انتخاب شعار امسال سازمان جهانی گردشگری و ضرورت تمرکز بر چالش های پیش روی منابع آب نیز می گوید: آب شیرین کمتر از ۳ درصد منابع آبی دنیا را تشکیل می دهد و نگرانی از کاهش این منابع و آلودگی آن ها، این سازمان بین المللی را وادار به برگزیدن این شعار کرده است تا همه مردم و گردشگران متوجه باشند که اگر قرار است بنیان های گردشگری و به ویژه اکوتوریسم را تقویت کنیم، باید به مسائلی مثل کیفیت و کمیت منابع آب و حیات جانداران وابسته به این منابع و زیستگاه ها هم اهمیت بدهیم.در این میان، تشکل های مردم نهاد نیز می توانند در افزایش آگاهی های عمومی نقش مهمی ایفاکنند؛ هر چند که به گفته افرادی نظیر «محمد درویش»، تاکنون در ایران از ظرفیت NGOها در این زمینه به عنوان واسطه حاکمیت و جامعه، به نحو مقتضی استفاده نشده است. در هر حال به نظر می رسد رویکرد جدید سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور در ترویج گردشگری تخصصی و هدفدار، ضمن تحول این صنعت و شاخه های گوناگون آن، منابع و ظرفیت های مهم گردشگری را برای نسل های آینده حفظ خواهد کرد. به باور کارشناسان حوزه گردشگری و طبیعت گردی، برای دستیابی به چنین اهدافی به خصوص در حوزه گردشگری آبی باید دستگاه های مرتبط با آب نظیر وزارت نیرو و شرکت های تابع آن، سازمان های حفاظت محیط زیست، جنگل ها و منابع طبیعی و میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فعالانه تر وارد عرصه شوند و با همکاری دانشگاه ها و انجمن های مردم نهاد، برنامه های مدون و ضابطه مندی تدارک دیده و اجرایی شود تا همگان، به اهمیت آب در گردشگری، هم به لحاظ جاذبه های آن و هم از نظر اهمیت آن در ادامه حیات این عرصه، پی ببرند. در همین ارتباط، شرکت در نمایشگاه های ملی و بین المللی گردشگری هم که بیشتر در ارتباط با ورزش های آبی است، مؤثر خواهد بود.
خراسان شمالی – مورخ دوشنبه ۱۳۹۲/۰۷/۰۸ شماره انتشار ۱۸۵۱۵
نویسنده: محسن داوری