فرهنگ عامه منطقه رویین -عید غدیر خم

محمدحسن بهنام فر
دانشجوی دکترای تاریخ دانشگاه تهران

واژه فولکولر یا فرهنگ عامه folklor مرکب از دو بخش folk به معنی توده و مردم و lore به معنی دانش است. این واژه نخستین باردر سال ۱۸۴۶م. توسط باستان شناس انگلیسی ویلیام جان تامز W.g.thoms با نام مستعار “آمبروزمورتون” ambrose mortonu ساخته شد. ویلیام تامز ,فولکلور را به عنوان جانشینی برای اصطلاح نادرست “عتیقات عامیانه” پیشنهاد کردکه عتیقه شناسان انگلیسی و زبان شناسان آلمانی در نیمه نخست سده نوزدهم میلادی برای مطالعه راه و رسم زندگی طبقات پایین اجتماع ساخته بودند. ویلیام تامز فولکلور را به گونه ای نظم علمی می دانست که موضوع آن بحث درباره دانش عامیانه و آداب و رسوم سنتی است . اگرچه از نیمه دوم قرن نوزدهم همگام با گسترش علوم اجتماعی و به خصوص مردم شناسی فرهنگی cultural anthropology شاخه علمی جدید فولکلور رفته رفته توسعه یافت، لیکن همیشه به عنوان یک نظام علمی که به موضوع خاصی می پردازد و در خود آن موضوع نیز گونه ای ابهام وجود دارد به کار رفته است. مثلا گئورگ هرزو می نویسد : فولکلور مسائل و بخشهایی از فرهنگ است که ابدی شده و با حکایت شفاهی – افسانه ها – آوازه های عامیانه و… بیان می شود. در ایران هم اکثر کسانی که در زمینه گردآوری موضوعات فرهنگ عامه کار و تحقیق کرده اند تعریف هرزو را پذیرفته اند و عموما فولکلور را مجموعه ای از ” دانستنیها ” و اعمال و رفتاری دانسته اند که در میان عامه مردم سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود.

در حال حاضر در نتیجه تحقیقات زیادی که در کشورهای مختلف در زمینه گردآوری موضوعات فرهنگ عامه انجام گرفته است و در نتیجه توسعه علم مردم شناسی و قوم شناسی ,فولکلور به یک رشته علمی و دانشگاهی تبدیل شده است که در آمریکا و برخی کشورهای دیگر در مقاطع تحصیلی کارشناسی و کارشناسی ارشد و دوره های تخصصی تحصیل و تدریس می شود و به مطالعه فرهنگ عامه می پردازد و در زبان فارسی می توان آن را ” فرهنگ عامه شناسی ” نامید. موضوع فولکلور پرداختن به جنبه های سنتی جامعه یعنی شیوه های اعمال و رفتار و عادات و باورهای سنتی است. بنابراین در فرهنگ عامه شناسی سنت یک واژه بنیادی است که این دانش را از دانشهای دیگر متمایز می کند.

در زبان فارسی واژه سنت سه کاربرد عامیانه – مذهبی و علمی دارد. در کاربرد عامیانه واژه های سنت و سنتی مترادف کهنه و قدیمی و گاهی منسوخ و متروک هستند. در دین سنت مفهومی مقدس دارد و به معانی ودیعه الهی است که توسط گذشتگان به ما رسیده است و امکان هیچ گونه دخل و تصرف و تغییری در آن وجود ندارد و نگهداری و آموزش آن به دیگران و نسلهای آینده وظیفه هر فرد دیندار است. از نظر علمای اسلام ” سنت ” معنای ” طریقه ” و ” سیره ” میدهد که مسلمانان ملزم به عمل کردن آن هستند. در فرهنگ عامه شناسی تعریف و برداشت خاص علم مردم شناسی از سنت در نظر است از دیدگاه سنت مجموعه افکار و اعمال و احساسات و در حقیقت میراث مشترک زندگی اجتماعی یک گروه است که از نسلهای گذشته به جا مانده است . افراد معمولا برای انجام اعمال پذیرش افکار و بروز احساساتی که سنتی هستند نیازی به دلیل ندارند زیرا جنبه های سنتی فرهنگ نه تنها میراث گذشته است بلکه هر عنصرسنتی حامل یک ارزش و مبین داوری جامعه در باره چیزی است. هر جامعه ای آداب را به خوبی می شناسد و پاره ای از آنها را پسندیده یا نا پسند می داند. سنت حفظ داوریهای جامعه است و هر عنصرسنتی از یک ایده و ارزش حکایت می کند.

بنابراین مجموعه الگوهای فرهنگی که ویژگیهای زیررا دارا باشند جزو بررسیهای فولکلوریک قرار دارند

۱) الگوهای فرهنگی که در بین عموم افراد جامعه رواج دارند و مردم آنها را پذیرفته و عمل می کنند.

۲) الگوهای فرهنگی که پذیرش و عمل کردن آنها به صورت ” عادت اجتماعی “بوده و از نظر مردم بدیهی تلقی می شوند و نیازی به توجیه عقلی ندارند

۳) الگوهای فرهنگی که به طور جمعی و در نتیجه زندگی اجتماعی و گروهی خلق شده اند و پدیدآورنده آن جامعه است و در مواردی که سازنده مشخصی دارد نا شناخته و از نظر مردم به کارگیری آنها بدون اهمیت تلقی می شود.

۴) الگوهای فرهنگی که معمولا در جامعه به طور صریح و روشن قابل تفکیک از الگوهای جدید هستند و درکنار عناصر جدید قرار دارند و با آنها آمیخته شده اند.

۵) الگوهای فرهنگی که نه به طور خاص بلکه در مجموعه فعالیتهای زندگی افراد جامعه نقش و وظیفه ای را به عهده دارند.

ما در ادامه مجموعه ای از فرهنگهای عامیانه منطقه رویین را می آوریم تا هر چه بیشتر به شناخت فرهنگ و آداب و رسوم ایران اسلامی کمک کرده باشیم.

۱) عید غدیر خم

یکی از آیین های رایج در این منطقه که پیوند تنگاتنگی با علقه های مذهبی مردمان پاک آن دارد، آیینی است که در شب عید غدیر خم یعنی انتخاب جانشینی حضرت علی(ع) توسط پیامبراکرم (ص) در جایی به همین نام بوده است، برگزار می شود.

غروب روز قبل از عید بنا به اظهار مردمان این منطقه می بایست، از شش چشمه منطقه که آب پاک و شفابخش دارد در آفتابه ای چدنی جمع آوری کرده و آن شب از آنجا که به میمنت و مبارکی این عیدبزرگ جشن گرفته و برنج دم می کردند، آب حاصل از برنج را به مجموع آبهای چشمه اضافه می نمودند. بدین ترتیب پس از اینکه ظرف مشخص(آفتابه) را با هفت آب آماده می کردند، مردم یک حوزه خاص که با یکدیگر اغلب رابطه خویشاوندی و یا ارتباطات دوستانه داشتند، گرد هم به احترام در خانه بزرگ آن حوزه جمع می شدند و هرکس از آن افراد مهره ای مشخص در دست می گرفت که با مهره دیگر افراد باید تفاوت می داشت. سپس مهره ها را مشخص می کردند و در داخل آن آفتابه و یا ظرف مشخص که حاوی هفت آب پاک فوق بود، قرار می دادند. هر کدام از اشخاص که مهره ی خود را مشخص می کرد، در ازای آن، نیت و آروزیی در دل خویش می کرد و آن را تنها در سینه خویش نگه می داشت و به کسی فاش نمی کرد. حاضرین پس از اتمام این مرحله، ظرف فوق را از غروب روز قبل از عید تا پگاه در خانه همان بزرگ که اصولا امین آنها نیز بوده، می گذاشتند. صبح روز بعد که مصادف با عید غدیرخم بوده است، همه آن افراد که روز قبل نیت کرده بودند بار دیگر گرد هم جمع می شوند تا اینکه فال بگیرند و تعبیر نیت خویش را بسنجند. بنا به گفته مردمان منطقه رویین، عموما کودکی که سیدزاده بوده را مشخص می کردند تا دست در ظرف حاوی مهره ها کرده و بدون اینکه به حاضرین نشان دهد و یا از صاحبان آن مطلع باشد، مهره ای را در مشت قرار می داده است. از طرف دیگر فردی ادیب و فاضل دیوان حافظ و یا گاها دیوان باباطاهر را برداشته و با احترام و متانت خاصی فال می گرفت. این بخش چون سنتی قدیمی و ماندگار در ایران زمین بوده است که همواره با آداب خاصی به دیوان خواجه شیراز تفال می زدند.

ابتدا کودک می بایست مهره ای را بدون اینکه به دیگران نشان دهد، انتخاب می کرد و همچنان در مشت در داخل همان ظرف نگه می داشت. همزمان شخص ادیب نیز تفالی می زده و با خوانش فال آن را به اطلاع دیگران می رساند، سپس روی به کودک می کرد و او مشت خویش را از ظرف خارج می کرد و مهره را به حاضرین نشان می داد. در این مرحله مهره که متعلق به هرکس می بود، مهره را می گرفت و آن شعر خواجه شیراز مربوط به ایشان بوده است. انتخاب مهره و تفال همچنان ادامه پیدا می کرد تا مهره ها تمام می شد. سپس حاضرین هرکدام عید را به یکدیگر تبریک می گفتند و از ظرف آن بزرگوار که در خانه او بودند، پذیرایی می شدند. ناگفته نماند به تناسب دیگر مناطق خراسان؛ در روستای رویین در این روز به خانه سادات نیز می روند و ضمن تبریک و شادباشی، از شخصی که به خانه ایشان رفته اند، هدیه ناچیزی جهت تبرک می گرفتند. بدون شک با کمی تامل می توان این آیین اصیل و ماندگار را مدلی از شادباش و تبریک مسلمانان به معرفی حضرت علی(ع) توسط پیامبر(ص) و تداوم فرهنگ احترام به سادات دانست، در همین روز بود که حضرت علی(ع) به دستور خداوند به وسیله پیامبراکرم(ص) به امامت مسلمین و جانشینی ایشان انتخاب شدند.